Nooit meer watergebrek

De Eeuwige Bron: een nieuw waterwingebied op de Sallandse Heuvelrug

De band tussen boven- en onderwereld herstellen. Het klinkt als een eeuwenoude mythe, maar de woorden hebben betrekking op het bloedserieuze voorstel om met een nieuw waterwinningslandschap op de Sallandse Heuvelrug de samenhang tussen het ondergrondse watersysteem en het landgebruik erboven op orde te brengen. Het plan De Eeuwige Bron van Vitens, H+N+S Landschapsarchitecten, Ruimtevolk en Van Roosmalen Savelkoul – dit jaar winnaar van de elfde Eo Wijersprijs – voorziet in de langdurige beschikbaarheid van schoon en zoet water, onder meer door zuinig watergebruik te stimuleren, regenwater langer vast te houden en te zorgen dat water makkelijker in de grond infiltreert.

Precisielandbouw

Dat laatste hangt deels samen met de impact die het agrarisch gebruik heeft op de bodemkwaliteit, aldus landschapsarchitect Lodewijk van Nieuwenhuijze van H+N+S. ‘Met dit plan willen we de vervuiling door meststoffen en bestrijdingsmiddelen reduceren tot nagenoeg nul – zodat het grondwater niet vervuild raakt – en de bedrijfsvoering afstemmen op de draagkracht van de bodem. Daarnaast’, vervolgt hij, ‘willen we voorkomen dat bruikbaar regenwater door afstroming het gebied verlaat. Door op de hellingen houtwadi’s aan te leggen, kan het water infiltreren en teruggepompt worden naar de hogere delen.’ Die wadi’s zijn de houtwallen van de toekomst – lange stroken met bomen, struiken en andere beplanting met in het midden watergangen waarin de neerslag wordt opgevangen.

De bedenkers van De Eeuwige Bron verwachten dat met deze ingrepen vijf keer meer zoet water beschikbaar komt voor natuur, landbouw en de drinkwatervoorziening. Daarmee leggen zij een fundament voor de noodzakelijke omslag naar duurzame vormen van landbouw, het herstel van de biodiversiteit en het tegengaan van watertekorten tijdens droge periodes.

Tussen de nieuwe wadi’s op de flanken van de Sallandse Heuvelrug voorzien de makers van De Eeuwige Bron drie typen landbouw. Aan de voet gemengde akkerbouw- en veeteeltbedrijven. De bodemvruchtbaarheid wordt vergroot door per kavel te variëren met landbouwgewassen en compost toe te voegen – gemaakt van mest en uit de houtwadi’s afkomstig snoeiafval. Nabij de natuurgebieden is plaats voor boerderijen met een natuurvriendelijke bedrijfsvoering. Tot slot de invoering van ‘precisielandbouw’. In dit agrarische model krijgen de gewassen precies voldoende water, mest en voedingstoffen toegediend (veelal afkomstig van collega-bedrijven uit de buurt). Alles wordt door de planten opgenomen waardoor verspilling en vervuilende reststomen voorkomen worden.

Schoon water

Ondanks het wenkend perspectief dat De Eeuwige Bron biedt – nooit meer een tekort aan schoon water – is volgens de bedenkers wel een economische hefboom nodig om boeren mee te krijgen. Landschapsarchitect Van Nieuwenhuijze ziet heil in de energietransitie. ‘Boeren winnen op allerlei manieren energie, door in mestvergisters niet alleen compost te vervaardigen, maar ook warmte, of door elektriciteit op te wekken uit zonnecellen. Als we er in slagen om hun energieoverschotten – boeren produceren vaak meer dan ze verbruiken – op te slaan en te distribueren, ontstaan nieuwe verdienmodellen. Het geld dat boeren verdienen met de verkoop van duurzame energie kan het laatste zetje zijn om te investeren in de omslag naar de drie landbouwvormen die wij voorstellen.’

De Eeuwige Bron is een initiatief van Vitens. Het drinkwaterbedrijf heeft dagelijks te maken met de nijpende waterproblematiek: het tekort in droge periodes en de dalende kwaliteit van het oppervlaktewater – door landbouwemissies en medicijnresten. Duurzaamheidsmanager Jip Welkers: ‘We denken al enige tijd na over manieren om het aanbod van schoon water op natuurlijke wijze op peil te houden, zodat nazuivering minder vaak nodig is. We kunnen daarbij niet om de boeren heen. Niet alleen omdat landbouw en waterkwaliteit samenhangen, maar ook omdat wij door grondwateronttrekking de agrarische productie beïnvloeden.’ Ze kreeg van haar directie groen licht om over de eigen schaduw heen te springen om samen met natuurorganisaties, boeren en waterschappen op zoek te gaan naar een ‘eeuwige zoetwaterbron’.

Om de gesprekken met andere belanghebbenden – die soms lijnrecht tegenover elkaar staan – in goede banen te leiden, schakelde Welkers de strategen van Ruimtevolk in. ‘We adviseerden Vitens om een brede blik te hanteren’, licht Anne Seghers van het Utrechtse adviesbureau toe. ‘Daarmee neem je het beeld weg dat het hen alleen om drinkwater zou gaan. Door met De Eeuwige Bron de nadruk te leggen op maatschappelijke doelen, en op het prachtige landschap dat kan ontstaan, krijgen ze bij meer partijen de handen op elkaar.’ Seghers benadrukt dan ook dat het plan niet alleen goed uitpakt voor landbouw, natuurherstel en drinkwater. ‘We zien zeker ook kansen voor toerisme, recreatie, landgoedontwikkeling en zelfs woningbouw.’

Waterverspilling

Melkveehouder Rudie Freriks, namens LTO betrokken bij de herbenoeming van het gebied tot nationaal park, snapt dat Vitens aan de bel trekt. ‘De waterproblematiek is urgent. En ja, ik waardeer dat ze rekening proberen te houden met onze belangen. Maar het moet me van het hart: dit eeuwige-bron-plan is nogal ingrijpend. Het betekent dat ik en mijn collega’s óf moeten vertrekken óf onze bedrijfsvoering rigoureus moeten omgooien.’

Niettemin neemt Freriks deel aan gesprekken om de mogelijkheden van De Eeuwige Bron nader in beeld te brengen. ‘Het staat buiten kijf dat we een gezamenlijk belang hebben in de zorg voor voldoende schoon water. Maar we moeten dan wel oog houden voor de offers die elke groep moet brengen.’ De agrariër is bovendien sceptisch over de haalbaarheid. ‘Het aanbod van een eindeloze waterbron klinkt verleidelijk, maar is het reëel? Ik moet nog maar zien of zo’n houtwadi werkt. Trouwens, we zitten hier niet stil, hè. Al jaren werken we aan maatregelen om emissies omlaag te brengen en het gebruik van bestrijdingsmiddelen te verminderen.’

Desondanks geeft Freriks De Eeuwige Bron een kans. Maar, zo besluit hij, het mag niet de enige weg zijn. ‘Ik weet dat onze sector moet hervormen, maar we moeten ook de samenleving ter verantwoording roepen. Om in ieder geval iets te doen aan de waterverspilling in dorpen en steden, en aan de vele medicijnresten in het watersysteem.’

Kwartiermakers

Om de twijfels van Rudie Freriks weg te nemen, zinspelen de makers op proefprojecten. Zo broedt Jip Welkers op de aanleg van een proefwadi om zo brandende vragen van antwoorden te voorzien: hoe werkt het, hoeveel wadi’s zijn nodig, wat zijn de effecten op biodiversiteit, biomassa en waterhuishouding? Lodewijk van Nieuwenhuijze gaat het liefst snel met boeren aan de slag om uit te vogelen hoe ze gezamenlijk de bodemvruchtbaarheid kunnen verbeteren, hoe ze kringlopen (water, maar dus ook meststoffen) kunnen sluiten en hoe ze samen een duurzaam energiesysteem kunnen opzetten. Seghers wijst op het belang om dan meteen ook de organisatorische kant te verkennen. ‘Het ligt voor de hand om het waterbeheer in coöperatieve samenwerkingsverbanden op te pakken, maar het is ook denkbaar dat één partij als een rentmeester de kar trekt.’

Vitens lijkt daarvoor de aangewezen partij, maar Welkers is blij is dat de provincie Overijssel inmiddels kwartiermakers heeft aangesteld om de ideeën achter De Eeuwige Bron verder te brengen. ‘Uiteindelijk gaat het om publieke doelen en maatschappelijke ambities. Het is gewoonweg beter dat een overheid daarmee het land ingaat.’

Tekst: Mark Hendriks

Het ontwerpteam van ‘De Eeuwige Bron’ bestond uit: H+N+S Landschapsarchitecten, Ruimtevolk, Roosemalen en Savelkoul, Atelier Zwiers, Gees Kuit Advies en Vitens