Op de westelijke kade van de Keilehaven in Rotterdam schuift een rode bulldozer zand voor zich uit. “De natuur in ons land maken we met bulldozers,” zegt Marit Janse van De Urbanisten verontschuldigend. Voorafgaand aan de uitreiking van de Eo Wijersprijsvraag van de regio Rijn-Maasmonding op 8 september maakten de genodigden een excursie naar Getijdepark Keilehaven om een beeld te krijgen van hoe de oevers van de rivier eruit kunnen zien als de randen tussen stad en rivier worden verzacht. De Keilehaven in het oude havengebied dat nu M4H heet, is gegraven tussen 1912 en 1914 en was een haven waar goederen werden overgeheveld van zeeschepen naar rivierschepen.
De stenen kades van de haven zijn afgebroken en momenteel zijn bulldozers bezig zand over de oevers te verspreiden. Het zand moet eerst een half jaar inklinken, daarna kan beplanting worden aangebracht. De oevers gaan bestaan uit terrassen die verschillen in hoogte. Eb en vloed zorgen ervoor dat er steeds andere terrassen onder water staan of droogvallen. Over ongeveer een jaar kunnen Rotterdammers hier een wandeling maken over natuurlijke oevers en genieten van nieuwe natuur. Getijdepark Keilehaven is een ontwerp van De Urbanisten, bureau voor landschap en stedenbouw en won dit jaar de Inspiratie Project Award op de Provada, de grootste vastgoedbeurs van ons land.
Waar Wij Willen Wonen
De Eo Wijersprijsvraag is een landelijke prijsvraag die eens in de twee jaar wordt georganiseerd door de Eo Wijersstichting. Stichting en prijs zijn vernoemd naar bouwkundig ingenieur Leonard Wijers, één van de stamvaders van de Nederlandse ruimtelijke ordening. De editie 2022-2023 heeft het thema Waar Wij Willen Wonen en is in vier regio’s gehouden: de Rijn-Maasmonding, Midden-Zeeland, de Achterhoek en Oostelijk Flevoland.
De hoofdvraag van de twaalfde Eo Wijersprijsvraag is: hoe kunnen klimaatadaptatie en stikstofreductie samen een hefboom zijn om onze steden en landschappen klaar te stomen voor een aantrekkelijke toekomst? Een toekomst waarin natuurlijke systemen in balans zijn en de kwaliteit van de leefomgeving hoog is. Een toekomst voor het land en het landschap waar wij willen wonen.
De prijsvraag bestond uit twee rondes. Voor de eerste ronde leverden 31 teams een visiedocument in. Elf teams gingen door naar de tweede ronde, waarvan drie voor de regio Rijn-Maasmonding. Op 12 oktober is in Almere de landelijke finalebijeenkomst. Eerdere prijsvragen legden de basis voor het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier en voor de ecologische ontwikkeling van het Markermeer.
Regionale slotbijeenkomst
De regionale slotbijeenkomst van de regio Rijn-Maasmonding vond plaats in het Keilepand, een voormalig pakhuis in het M4H-gebied waar pioniers uit de maakindustrie en de creatieve sector een werkplek hebben gevonden. Een passende locatie, want de voormalige havens worden de komende jaren ontwikkeld tot een duurzaam woon- en werkgebied.
In haar openingswoord vertelde Annemiek Rijckenberg, voorzitter van de Eo Wijersstichting, dat de deelnemende regio’s vier totaal verschillende gebieden zijn met ieder eigen vraagstukken op het gebied van dit thema. In de regio Rijn-Maasmonding staan thema’s centraal als de veiligheid met betrekking tot hoogwater, de zoetwatervoorraad, natuur en uitstoot, een schone circulaire haveneconomie en de verstedelijking.
Een hoge deltadijk
Het eerste plan dat werd gepresenteerd is Rotterdam Waterstad 2100 van het team De Urbanisten en Deltares. Dit plan gaat uit van de extreme situatie dat de zeespiegel in het jaar 2100 drie meter hoger ligt dan nu. Een nieuwe hoge deltadijk moet voorkomen dat de hele Randstad onder water komt te staan. Aan de west- en de oostkant van Rotterdam worden sluizen geplaatst zodat het tussenliggende tracé van de Nieuwe Maas tezamen met het stedelijke water zoals de singels in Rotterdam een enorm groot binnenwater wordt met een gecontroleerd watersysteem. Dit binnenwater biedt ongekende kansen om de stad en het water nauw met elkaar te verbinden. Stel je voor: een 40 kilometer lang oeverpark waar je kunt wonen en recreëren. In de bekkens van het voormalige havengebied, zoals de Maashaven, kan een echte waterstad ontstaan met drijvende woningen. Buiten de dijken komt ruimte voor nieuwe natuur. Het plan zet de Krimpenerwaard in als natuurlijke zuivering voor het water in de hele stedelijke regio.
Eilandenstructuur
Ook het plan Zoals het getij het land vormt, bouwen wij samen aan stad, land en haven van het team Juurlink [+] Geluk en Import.Export.Architecture gaat uit van een nieuwe verhouding van de stad met het water. Waar de functies wonen, werken en onderwijs nu van elkaar gescheiden zijn, zullen deze in de toekomst veel meer geïntegreerd moeten worden. Tegelijkertijd moet de fossiele industrie worden ontvlochten. Een van de doelen die we moeten nastreven is een circulaire koolstofeconomie waarin het gebruik van koolstof wordt geminimaliseerd en waarin wordt ingezet op hergebruik en recycling. Om het water de ruimte te geven zal de stad en regio meer een eilandenstructuur krijgen. Het Haringvliet wordt opengesteld en zal een nieuw estuarium worden. Het achterliggende landschap – de Hoekse Waard en Voorne-Putten-Rozenburg – wordt een vruchtbaar gebied en opnieuw ingericht als kleinschalig coulissenlandschap met strokenteelt. Deze ingrijpende transitie zal worden aangejaagd vanuit een transitiecampus waarin verschillende disciplines samenwerken.
Een natuurlijke riviermonding
Vorig jaar werd gevierd dat de Nieuwe Waterweg 150 jaar geleden in gebruik werd genomen. Met de Nieuwe Waterweg is de transformatie van deze regio begonnen tot de havenstad die het nu is. Wat als we stoppen met het uitdiepen van deze waterloop en de natuur haar gang laten gaan? Dat is de kern van het voorstel Tweestromenland van het samenwerkingsverband H+N+S Landschapsarchitecten, Palmbout Urban Landscapes, Deltastad / TU-Delft, Erasmus Universiteit, ARK Natuurontwikkeling en WWF.
Als we de natuur haar gang laten gaan, verandert de Nieuwe Waterweg in een natuurlijke riviermonding waar zand en slib alle ruimte krijgen. Dankzij het zelfopbouwende systeem van de delta kunnen stormvloeden en zout water minder ver de rivier en het land binnendringen. De Rotterdamse havens blijven bereikbaar voor grote zeeschepen omdat het Calandkanaal in dit voorstel via een oude waterloop wordt verbonden met de Botlek. De Europoort blijft een grote haven, maar de stadshavens veranderen nu al steeds meer in woongebieden.
De afzetting van zand en slib zorgen voor natuurlijke oevers en er ontstaat een afwisselend rivierlandschap dat de regio Rotterdam tot een aantrekkelijke plek maakt om te wonen, te werken en te recreëren. Ook biedt een natuurlijke riviermonding de Rotterdamse havens de mogelijkheid zich opnieuw uit te vinden en kleinschaliger en duurzamer te worden.
De natuur het werk laten doen
Namens de jury liet Freek van Riet weten dat het niveau van de inzendingen voor deze regio hoog was. Zoals het getij het land vormt, bouwen wij samen aan stad, land en haven oogstte waardering van de jury, maar is te summier uitgewerkt in vergelijking met de twee andere inzendingen. Daarom viel dit ontwerp buiten de prijzen. Rotterdam Waterstad 2100 kreeg een eervolle vermelding. Uit het juryrapport: “Dit contraire geluid – zeker in deze radicale vorm, met een superdijk en het volledig afsluiten van Rotterdam – is verfrissend en nodig.”
De winnaar van de Eo Wijersprijsvraag regio Rijn-Maasmonding is het ontwerp Tweestromenland. De jury prees de wijze waarop de ontwerpers van Tweestromenland de natuur het werk laten doen. Uit het juryrapport: “De Nieuwe Waterweg is het symbool van een economie die 150 jaar het karakter van Rotterdam heeft bepaald. Daar een einde aan maken als startpunt voor een nieuwe fossielvrije economie in een landschap dat door natuur en techniek gevormd wordt – het is iets wat de jury de Rotterdammers graag toewenst.”
Op tijd de nodige maatregelen uitvoeren
“Dankzij deze drie ontwerpen realiseer ik me hoe belangrijk het is vanuit de toekomst naar het heden te kijken,” zegt Chantal Zeegers, die de prijs uitreikte samen met twee andere vertegenwoordigers van de initiërende partijen: Anne Koning, gedeputeerde van de provincie Zuid-Holland en Jan Bonjer, dijkgraaf van waterschap Hollandse Delta.
Anne Koning benadrukte het belang van een overstijgende aanpak: “We kunnen de uitdagingen waarvoor we staan alleen maar aan als we samenwerken. Als provincie, gemeenten, waterschappen, de haven.” Jan Bonjer wees erop dat ons land een traditie heeft van te laat in actie komen. “Het Deltaplan lag al klaar toen ons land op 1 februari 1953 werd overvallen door de watersnoodramp. We moeten er nu voor zorgen dat we op tijd de nodige maatregelen gaan uitvoeren.”
Marlies van der Maarel, opdrachtgevend projectleider namens de gemeente Rotterdam, de provincie Zuid-Holland en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden: “We hebben prachtige bouwstenen in handen. We doen er goed aan integraal, op lange termijn en ontwerpend verder te studeren en als regio conclusies te trekken. Natuurlijk hopen we dat dit tastbare resultaten oplevert, zoals de bypass in de Waal bij Nijmegen en de Markerwadden ook voortkwamen uit Eo Wijersinzendingen. Hoe kunnen we het werkproces verder brengen?”
Maaike Dalhuisen, adviseur strategie van Havenbedrijf Rotterdam voelde de urgentie, hoewel ze moet toegeven dat deze ontwerpen voor het Havenbedrijf een heel andere manier van denken vergt. “Wij zijn altijd op zoek naar meer ruimte, maar we beseffen ook dat we rekening moeten houden met andere processen.”
Pieter Jacobs, programmamanager Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden vond dat de drie plannen voldoende bouwstenen bevatten waarmee verder gewerkt kan worden. Op 12 december organiseert het regionaal Deltaprogramma een symposium waarin deze bouwstenen centraal staan.
Hans Heupink, intern projectleider Getijderivier XL van de provincie Zuid-Holland heeft al een volgende stap gezet. “Deze ontwerpen helpen ons verder te werken aan de puzzel waarmee we bezig zijn. We hebben de drie teams al uitgenodigd voor onze komende netwerkbijeenkomst.”
Fotobijschrift: Aanleg getijdepark Keilehaven (copyright: Hans Tak)
